Năm tôi học lớp 12 (1970-1971) tại trường Trung học Kiến Hòa tôi có may mắn được học môn văn với thày Nguyễn Đăng Phu. Người mà sau đó để lại đôi câu đối ghi trước cổng trường. Đôi câu đối đó bây giờ bị che lấp bởi một lớp xi măng dày!
Hàm dưỡng nhân luân minh tuấn đức
Hoằng khai khoa học tác tân dân.
Rồi tôi vào đại học sư phạm và đi dạy. Đời nhà giáo nhiều nỗi nhiêu khê theo sự thăng trầm của lịch sử đất nước. Mỗi lần tôi trăn trở về nghĩa vụ của mình với thế hệ mai sau là tôi nhớ lại đôi câu đối đó. Mỗi lần tôi "mất lửa" là tôi nhớ lại lời thày dạy:
Sĩ bất khả dĩ bất hoằng nghị.
Nhậm trọng nhi đạo viễn.
Xã hội đổi thay từng ngày. Đất nước hòa bình, thống nhất, lớn mạnh. Quan điểm về giáo dục cũng đổi thay theo thời thế. Nhưng cái gì cũng có mặt trái của nó! Có khi nào đó người ta đang dè bĩu "tính sĩ" và người ta thực dụng hơn cả ở nơi đẻ ra quan niệm thực dụng. Có thời người ta phê phán John Dewey và giờ đây người ta còn đi xa hơn nhiều John Dewey bằng cách biến môi trường giáo dục thành một cái chợ lao nhao nhân danh sự đổi mới. Hãy nhìn xem các cái gọi là trung tâm luyện thi, trung tâm ngoại ngữ, các lớp liên kết - liên thông bát nháo, các "trường đại học, lớp đại học" mà cơ sở vật chất của nó được thuê vội vàng, nhơm nhớp cũng để vội vàng thu tiền bán chữ. Chất lượng của nó "Chỉ có mình mới biết với nhau!". Và "kẻ sĩ" kia chỉ còn biết ngậm ngùi!
Cái tính sĩ thiệt ra cũng có cái dở của nó. Nó hay quay lưng lại với cuộc đời mỗi khi không vượt qua được khó khăn. Nhưng nếu nó là một cá nhân nhỏ nhoi trong xã hội - hoặc loại xã hội mặc định cho nó là một cá nhân nhỏ nhoi, không thuộc hàng công dân hạng nhất - buộc nó làm một anh hùng thì có hợp lí không? Kẻ sĩ ngậm ngùi quay đầu về vườn có phải là một thái độ đáng phê phán không? Một đường gươm nguyên bá cũng phải tùy thời. Bánh xe lịch sử có con đường đi riêng của nó không mấy phụ thuộc cá nhân. Phải chăng Khổng Minh để Lưu Bị "tam cố thảo lư" không phải vì muốn thử thách họ Lưu mà dư biết rằng có vì nghĩa cả mà hành xuất thì rồi cũng chẳng nên cơm cháo gì? Bài sau là tôi nhớ mấy chục năm nay, thuộc lòng để làm hành trang cho mình:
Cư thiên hạ chi quảng cư.
Hành thiên hạ chi chính vị.
Lập thiên hạ chi đại đạo.
Đắc chí dữ dân do chi.
Bất đắc chí độc hành kì đạo.
Phú quí bất năng dâm.
Bần tiện bất năng di.
Uy vũ bất năng khuất.
Thử chi vị đại trượng phu.
Thày dạy và tôi nhớ, không dám quên, không dám làm sai! Tôi chỉ nói không dám làm sai chớ không nói tôi đã làm được!
Hôm nay trung thu. Theo lệ thì các bạn cũ sẽ đến thăm thày - như các năm trước thì cũng có tôi. Nhưng năm nay tôi không đi được thôi thì viết bài này để nhớ thày vậy!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét